Ο Αναξαγόρας απο την Ολβία του Πόντου. Η πρώτη καταγραφή τόξευσης μακρινών αποστάσεων στην Ιστορία.

Γράφει ο Σπύρος Μπάκας https://uw.academia.edu/SpyrosBakas
μέλος του Συλλόγου Ιστορικών Μελετών ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ   
   

          Ενδείξεις της χρήσης των σύνθετων τόξων στον Ελλαδικό χώρο έχουμε ήδη από την Πρώϊμη Μυκηναϊκή Περίοδο (1) , ως μια εξελικτική ανάγκη προσαρμογής σε ενα τρόπο πολέμου που απαιτούσε ενα τόξο με μεγαλύτερη ανθεκτικότητα, δύναμη, ακρίβεια και βεληνεκές απο το απλό ξύλινο τόξο (self bow) (2)

          Η επιγραφή στα τέλη του 4^ου Προχριστιανικού Αιώνα από την πόλη Ολβία (η αλλιώς Βορυσθενή) έρχεται να μας δώσει πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για την χρήση του σύνθετου τόξου στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο αναθεωρώντας πολλά απο όσα γνωρίζουμε για τις μέγιστες δυνατότητες αυτού του όπλου.

« ΦΗΜΙ ΔΙΑΚΟΣΙΑΣ ΤΕ/ ΚΑΙ ΟΓΔΟΗΚΟΝΤΑ ΟΡΓΥΙΑΣ/ΚΑΙ ΔΥΟ ΤΟΞΕΥΣΑΙ/ ΚΛΕΙΝΟΝ ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΝ/ΥΙΟΝ ΔΗΜΑΓΟΡΕΩ/ΦΙΛΤΕΩ ΔΕ ΠΑΙΔΑ ΟΡΓΥΙΑΣ »(3)

Φωτογραφία: Αναπαράσταση Έλληνα Τοξότη της Κλασσικής Περιόδου , με πέλτη ,Θρακικές ενδρομίδες, και  Σύνθετο Σκυθικό Τόξο σε στάση βολής. Χαρακτηριστικό ειναι το τράβηγμα του βέλους που πραγματοποιείται απο το ύψος του στήθους, όπως απεικονίζεται σε αγγεια της περιόδου  ,φωτογραφία του Ανδρέα Σμαραγδή. Σύλλογος Ιστορικών Μελετων ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ

       Η επιγραφή αυτή ίσως είναι η πρώτη επίσημη καταγραφή τόξευσης σε μεγάλο βεληνεκές στην ιστορία. Η επιγραφή βρέθηκε στην περιοχή της Αρχαίας Ελληνικής αποικίας Ολβίας της Ποντικής, στην σημερινή Ουκρανία,  και περιγράφει την νικηφόρα βολή του Αναξαγόρα υιού του Δημαγόρεω , ο οποίος τόξευσε το βέλος του στην απόσταση των 282 οργυιών. Αυτή η απόσταση σύμφωνα με την Αττική μέτρηση προσδιορίζεται στα 500 μέτρα (4). Αν και η μονάδα μέτρησης της οργυιάς παρουσιάζει μικρές διαφοροποιήσεις σε μέρη του Αρχαιου Ελληνικού Κόσμου, θεωρούμε οτι η Αττική οργυιά χρησιμοποιούταν ως μονάδα μέτρησης , επειδη η Ολβία ειναι μια Ιωνική Αποικία με στενές σχέσεις με την Αθήνα και την Μίλητο (5) (6).

       Η Σκυθική πολιτιστική και κυρίως πολεμική επίδραση (7) στην Ελληνική Αποικία υπήρξε μεγάλη . Απόδειξη αυτού και το γεγονός ότι στην πόλη εμφανίζεται ενα σπάνιο φαινόμενο κατα το οποίο εκδίδονται νομίσματα με την μορφή αιχμών βελών (8). Ίσως ειναι η μοναδική περίπτωση περιοχής του αρχαίου ελληνικού κόσμου , που μετα απο την Κρήτη , υπάρχει τόσο έντονη η κουλτούρα του τοξότη και της τοξοβολίας. Εξάλλου, λίγο πρίν την καταγραφή του γεγονότος στην επιγραφή, ειχε πραγματοποιηθεί η περίφημη μάχη του Ποταμού Θάτι (Κουμπάν) κατα την οποία το σκυθικό τόξο υποστηρίζοντας το πεζικό κατάφερε να κρατήσει τον βασιλιά Σάτυρο στην εξουσία (9).

Φωτογραφία: Αναπαράσταση Ελληνα Τοξότη της Κλασσικής Περιόδου με Σύνθετο Τόξο σε στάση βολής μακρινής απόστασης. Ο «Μεσογειακός» τρόπος τραβήγματος της χορδής με τα τρία δάκτυλα υπάρχει αποτυπωμένος σε πληθώρα αρχαίων ελληνικών αγγείων, φωτογραφία του Ανδρέα Σμαραγδή. Σύλλογος Ιστορικών Μελετων ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ

         Ο Αναξαγόρας θα μπορούσε να είναι είτε ενας Έλληνας άποικος με εναν τουλάχιστον απο τους δυο γονείς Ελληνικής Καταγωγής είτε πιο δύσκολα ειναι ένας εξελληνισμένος Σκύθης. Σε καθε περίπτωση πάντως,  ακριβώς λόγω της επίδρασης στην περιοχή του κυρίαρχων Σκυθικών πολεμικών ηθών, το τόξο που κατά πάσα πιθανότητα χρησιμοποιήθηκε σε αυτη την σπάνια βολή είναι το σκυθικό τόξο. Μπορούμε ετσι να αποκλείσουμε τους άλλους πιθανούς τύπους τόξων όπως το περσικό η κάποιου ειδους «ελληνικού τύπου» (10) (όπως είναι γενικότερα γνωστό στην διεθνη βιβλιογραφία το απλό ξυλινο τόξο) . Ειδικότερα για το δεύτερο λόγω του εγγενούς μειονεκτήματός του να είναι κατασκευασμένο μόνο από ξύλο, χωρίς την χρησιμοποίηση άλλων υλικών (11).

          Αυτό ερχεται να καταρίψει πολλά στερεότυπα που έχουμε στις μερες μας περι του βεληνεκούς των τόξων της εποχής. Βρίσκουμε με έκπληξη ένα βεληνεκές το οποίο καταρρίπτει όλα οσα μπορούσαμε να φανταστούμε για τις μέγιστες βλητικές δυνατότητες για τα τόξα της περιόδου. Η απόσταση των 500 μέτρων μας καταδυκνείει ότι το αρχαίο σύνθετο σκυθικό τόξο μπορούσε να δώσει ασυνήθιστα μακρινές βολές. Υποθέτοντας ισως ενα πολύ «δυνατό» τόξο ογδόντα εως εκατό λιβρών , με ζυγισμένο βέλος δυνατής ράχης , ελαφριά αιχμή, μικρά κοντοκομμένα φτερά 3 ιντσών,  αλλα παράλληλα και με μεγάλη γωνία τόξευσης ,μπορούσε κάλλιστα να καλύψει μεγάλες αποστάσεις. Προφανώς η δύναμη του βέλους, έπειτα από μια τετοια μακρινή τόξευση και με την  αντίσταση του αέρα, δεν μπορεί να είναι ικανή να προκαλέσει θανάσιμο χτύπημα στον αντίπαλο. Αυτό μαρτυρά και ο Προκόπιος περιγράφοντας την μάχη του Kallinicum , to 531 μΧ , στην οποία αναφέρεται ότι τα Περσικά βέλη δεν προκαλούσαν απώλειες στους Ρωμαίους τοξότες μιας και είχαν ξεπεράσει το μέγιστο δραστικό βεληνεκές τους (12).

Φωτογραφια: Νομίσμα με την μορφή Βέλους απο την Ολβια του Πόντου. 7^ος - 5^ος Προχριστιανικός Αιώνας . Πηγη: http://www.museum.com.ua/

     Σε καθε περίπτωση πάντως η ανω καταγραφή μπορει να θεωρηθεί και μια προσπάθεια «προπαγανδιστικής» εκμετάλευσης του γεγονότος . Η δημόσια καταγραφή ενος τέτοιου επιτεύγματος σκοπό ισως ειχε να αναδείξει την υπεροχή του πεζού τοξότη απέναντι στον Σκύθη και Σαρμάτη Ιπποτοξότη. Οι κάτοικοι της Ολβίας πλέον  μπορούνε να επικαλούνται το μακρινό βεληνεκές του σκυθικού τόξου του Αναξαγόρα, που μπορεί να εξουδετερώνει τους αντίπαλους έφιππους βαρβάρους πολύ πριν αυτοι καταφέρουν να τους πλησιάσουν. Το μοτίβο σύγκρουσης μεταξύ πεζού και έφιππου τοξότη μας θυμίζει έντονα την τοπική υπεροχή των Αθηναίων τοξοτών στην μάχη των Πλαταιών κατα την οποία  με τις εύστοχες μακρινές βολές τους που άγγιξαν τα 350 μέτρα απώθησαν το περσικό ιππικό του Μασίστιου (13).

Φωτογραφία: Ο Ούγγρος Πρωταθλητής Μακρινών Αποστάσεων (flight shooting) Monus Jozsef ,κατα την διάρκεια τόξευσης σε διαγωνισμό Παραδοσιακής τοξοβολίας στην Μογγολία το 2012, στον οποίο πραγματοποίησε ρεκόρ βολής στα 653 μέτρα

       Αντίστοιχες καταγραφές διαγωνισμών τόξευσης μακρινών αποστάσεων (flight shooting) εμφανίζονται μετεγενέστερα και σε άλλους λαούς. H λεγόμενη «Στήλη του Τζένγκις Χάν» που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Αρμιτάζ , καταγράφει το γεγονός  της τόξευσης του Μογγόλου Πρίγκηπα Yisungka, ο οποίος το 1224 κέρδισε διαγωνισμό ρίχνοντας το βέλος του σχεδόν στα 600 μέτρα. Παράλληλα στην Οθωμανική Κωνσταντινούπολη υπήρχε η περιοχή Ok Meydani , στην οποία τελούνταν διαγωνισμοί τοξοβολίας μακρινών αποστάσεων και τοποθετούνταν μαρμάρινα μνημεία προς αποτύπωση των νικητών και του μήκους βολής τους. Τέτοια μαρμάρινα μνημεία έχουν μαρτυρήσει διάσημες βολές όπως του Iskender Toz Koparan το έτος 1281 στα 797 μέτρα και του Sultan Selim III στα 889 μέτρα (14).Τέλος σύγχρονες πειραματικές προσεγγίσεις αντίστοιχων βολών , αλλα και σύγχρονοι διαγωνισμοί τοξοβολίας μακρινών αποστάσεων σύνθετων τόξων επιβεβαιώνουν με τον καλύτερο τρόπο την ιστορικά και τεχνικά πιθανή βολή του Αναξαγόρα.

Σπύρος Μπάκας

Σύλλογος Ιστορικών Μελετών ΚΟΡΥΒΑΝΤΕΣ

Παραπομπές:

(1) Γ.Σταϊνχάουερ ,Ο πόλεμος στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδοσεις Παπαδημας,2000, σελ 38

(2) Miller, McEwen,Bergman, Experimental Aproaches to Ancient Near Eastern Archerry, World Archaeology, Vol 18, no2, Weaponry and Warfare,1986, pp180-182.

(3) Luigi Moretti, Inscrizioni agonistiche greche (Rome 1953) 82-84, no 32

(4) Wallace McLeod,The Range of the Ancient Bow.Phoenix,Vol.19, No1 (1965),p 6

(5), Henry A. Johnston,  The Earliest Colonisers of the Euxine Sea.: II. The Hellenisation of the Euxine, Studies: An Irish Quarterly Review, Vol. 2, No.7 (Sep., 1913), pp 247-282

(6) M.Rostoftzeff , Iranians and Greeks in South Russia, Oxford University Press 1922, pp165-174

(7) G. F. H., Greek Coins of the Black Sea District, The British Museum Quarterly, Vol. 4, No. 3 (Dec., 1929), p 74

 (8) Odessa Museum of Numismatics, http://www.museum.com.ua/expo/premonet_en.html, as seen on May 26 2013

(9) E.V Cernenko,Angus McBride,M V Gorelic, The Scythians 700-300 BC, Men At Arms Series, Osprey Publishing , 1983, p31

(10) Beth Cohen, From Bowman to Clubman : Heracles and Olympia.The Art Bulletin, Vol 76,No4, p 700

(11) 701H.Balfour. On the Structure and Affinities of the Composite Bow. The Journal of anthropological institute of Great Britain and Ireland. Vol 19.p 227

(12) T.L.G. Procopius Historia, De Belis, 1.18.33

(13) T.L.G ,Herodotus 9.22-23

(14) Wallace McLeod,The Range of the Ancient Bow.Phoenix,Vol.19, No1 (1965), pp 8-9